Kayseri Sümerbank Bez Fabrikasını Hatırladınız mı?

1930 yılında alınan ilk beş yıllık sanayide kalkınma hamlesi 1935 yılında Kayseri’de Sümerbank fabrikasının kurulmasına neden oldu. Savaş dönemi sonrası kurulan Sümerbank bez fabrikası Türkiye’nin ilk fabrikası olma özelliğini taşıyor. Zira hiçbir ortağı bulunmayan ve doğrudan ülke ekonomisine katkı sağlayan fabrikanın kurulması için Sovyetler Birliği’nden alınan 8,5 milyon türk lirası kredi ile kurulmuştu. Fabrikanın Kayseri’de kurulacağı saha belirlendikten sonra yüz yıllar boya ayakta kalması için sağlamlığına önem verilmesinden dolayı fabrikayı Sovyetler Birliğinin inşa etmesine izin verilmişti.

Binlerce Kişi İstihdam Edildi

Temelleri 1934 yılında İsmet İnönü tarafından atılan Sümerbank bez fabrikası 922 bin 500 metrekarelik bir oturuma sahip olarak inşa edildi. Kentte yaşayan ve işsiz olan binlerce insana iş imkanı sağlayan fabrikanın oturum dağılımı şöyle gelişti: Halk tipi, ucuz pamuklu kumaş üretmek için kurulan Sümerbank Kayseri Fabrikası, işletme (34.262 m2), müdüriyet (462 m2), tamirhane ve elektrik santrali gibi işletmeye yardımcı binalar (yaklaşık 4.000 m2), depolar ve sosyal tesislerin oluşturduğu 218.000 m2’si kapalı toplam 922.500’lik oturuma sahip. Hizmete açıldığı yıllarda, fabrikada 2.100 işçi ile 155 memur çalıştı.

Türkiye’nin ilk Metalurji Mühendisi olan Selahattin Şanbaşoğlu o dönemi şu sözlerle anlatıyordu: “Birinci Cihan Harbi’nde eldeki az sayıdaki tesisler tüm güçleriyle çalıştı. Mütareke geldiği vakitte hepsi harap oldu. Ve Türkiye Cumhuriyet’i teşekkül ettiği vakit 1923’de elinde ufak pik dökümhanelerinden ve az sayıda dokuma tezgâhından başka hiçbir şey kalmamıştı. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk teşebbüsü 1924 senesinde tekrar imalathanelerin kurulması için çıkarılmış kanunla başlar. 100 milyon liralık, 5 sene zarfında sarf edilmek üzere bir kanun çıkarılmış ve bu kapsamda askeri fabrikalar imalathanelerini yeni baştan kurmaya başlamışlardır. İlk defa Ankara Fişek Fabrikasıyla işe başlandı ve ardından 1932’de Kırıkkale Çelik Fabrikası işletmeye alındı. 1932’de, Kırıkkale’de askeri fabrika sahası dışında sadece 13 ev vardı. İki üç saatte köyünden eşekle veya yaya gelirdi. Fabrikada eşeklere ayrı yer vardı. İşçilere yani çalışan köylülere kendi getirdiği pekmez veya ayrana bandığı yufka ekmeğinden ibaret yemeğinin ve kendi elbisesinin dışında ilk fabrika yemeği ve çalışma kıyafeti Kırıkkale çelik fabrikasında verilmiştir. Bunu yapan devlet değildi. Kendi aramızda para toplayıp başlattık ve usul haline getirdik.”

Türkiye’de sanayileşmenin temellerinin atıldığı ve İsmet İnönü tarafından “uluslaşmanın en büyük adımı” olarak nitelendirilen Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası artık kapalı durumda. Fabrika sadece bir üretim merkezi değil, sosyal yaşam alanı olarak da dikkat çeken bir konumdaydı. Fabrikaya ait, işçi lojmanları, futbol sahası, tenis kortu, basketbol sahası, yüzme havuzu, bekar işçilerin kalabileceği bir bekar apartmanı, işçilerin, yöneticilerin çocukları için ilkokul, ortaokul ve lise de fabrika arazisinde mevcuttu.

Türkiye’nin sanayileşmesi açısından önemli bir örnek olan Sümerbank aslında daha geniş bir çalışmanın konusu olarak ayrı bir yazının konusu olacak. Kayseri örneği sanayileşme ve uluslaşma açısından çok önemli bir yerde iken, 1990’ların sonlarında fabrika tamamen yok olma ile karşı karşıya geldi.

Fabrikayı 1999 Yılında İsmail Cem Kapattı!

“Fabrika 1999 yılında, dönemin Dışişleri Bakanı ve Kayseri Milletvekili İsmail Cem’in girişimleri sonucu, hem kent kültündeki hem de milli kimliğin kurulmasındaki öneminden dolayı, 1999 yılında -özelleştirilmek yerine- kamulaştırılarak Erciyes Üniversitesi’ne devredildi. Ancak, kapanan işletmeye ait borçlardan dolayı, futbol, tenis ve basketbol sahaları ve yüzme havuzunun bulunduğu kısım bu devir sürecinin dışında bırakıldı. Erciyes Üniversitesi, devrin ardından İşletme Binası’nı bünyesinde yeni açacağı fakülteler için eğitim amaçlı yeniden düzenleme girişiminde bulundu. Ancak bu girişim kapsamında, bir restorasyon projesi üretilmeden, sadece bölgesel onarımlar adı altında döşeme, duvar gibi eklemeler yapılarak, çoğu kullanılır durumda olan doğramalar aslından bağımsız biçimde PVC esaslı elamanlar ile değiştirildi.

 Diğer taraftan tescil sürecinin gerçekleştirildiği günlerde, ülkede nadir görülen bir örnek olan ve işletmede çalışan bekarların barınması için inşa edilen Bekar Apartmanı (1935), çevresinde bulunan Sümer İlköğretim Okulu, Ortaokulu ve Lisesi’nin bulunduğu alana hizmet etmek üzere Kayseri İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Büyükşehir Belediyesi’nin girişimleri ile Gençlik Merkezi olarak yeniden düzenlendi. Yapıya, aslında bulunmayan bir çatı eklendi, giriş şeması tahrip edilerek yeniden düzenlendi.

Fabrikanın sahaları, günümüzde Abdullah Gül Üniversitesi, Kayseri Emniyet Müdürlüğü ve Kayseri Adliyesi olarak hizmet veriyor.